Osmanlı Devlet’nin Kuruluşuyla İlgili Görüşler

Osmanlı Beyliği’nin kurucularının; menşei, hangi boya mensup oldukları, Anadolu’ya ilk ne zaman geldikleri, hangi yörelerde yaşadıkları ve hatta beyliğin tam olarak ne zaman ve nerede kurulduğu hâlâ tartışma konusudur. Bunun en büyük nedeni Kuruluş Dönemi kaynaklarının yetersizliğidir. Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunu anlatan ilk kaynakların, kuruluştan yaklaşık bir asır sonra kaleme alınması, dönemin aydınlatılmasını zorlaştırmaktadır. Bu nedenle gerek hanedanın ortaya çıkışı gerekse beyliğin kuruluşu konularında tarihçiler, başta Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri olmak üzere mevcut bilgilerden hareketle birtakım çıkarımlar ortaya koymuştur.

Tarihçiler, kuruluştan uzun süre sonra kaleme alınmış ilk Osmanlı kroniklerini yeniden yorumlayarak Osmanlıların kimliği ve beyliğin oluşumunu ortaya koymaya çalışmıştır. Osmanlı Beyliği’nin kurucusu Osman Gazi’nin isminin ilk defa belirlenmesi de dâhil olmak üzere Kuruluş Dönemi’nde yaşanan askerî ve siyasi gelişmeleri ortaya koymak için yabancı kaynaklara ihtiyaç duyulmaktadır. Bizans tarihçileri Pachymeres (Pakimires), Nikephoros (Nikeforos) ve Kantakouzenos (Kantakuzen) ile Arap gezgin, coğrafyacı ya da tarihçileri İbn-i Batuta, el-Ömerî, İbn-i Said ve İbn-i Haldun’un bıraktıkları eserler döneme ışık tutmaktadır. Fakat bu bilgiler, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunu yazmak için yeterli değildir.

Osmanlı Beyliği’ni kuran hanedanın menşeine dair iki farklı görüş ortaya atılmıştır. Bunlardan ilki; Ertuğrul Gazi’nin babasının Süleyman Şah olduğu yönündeki rivayettir. İkincisi ise babasının Gündüz Alp olduğu yönündeki genel kabul gören görüştür. Aşıkpaşazâde, Neşrî ve Oruç Bey gibi tarihçiler, Ertuğrul Gazi’nin babasının Süleyman Şah olduğunu ve onun Fırat Irmağı’nı geçerken boğulduğunu, Caber Kalesi’ne defnedildiğini belirtmiştir. Bu anlatıyla Osmanlıların kökleri, Anadolu’nun Fatihi Türkiye Selçuklularının kurucusu Kutalmışoğlu Süleyman Şah’a dayandırılmak istenmiştir. Ancak son araştırmalar, göstermektedir ki Ertuğrul Gazi’nin babası Gündüz Alp’tır. Ahmedî, Enverî, Ruhi Çelebi ve Karamanî Mehmet Paşa gibi kişiler de bunu teyit eden şecereler hazırlamıştır. Ertuğrul Gazi’nin büyük oğlunun isminin Gündüz olması da bunu desteklemektedir. Belki de Süleyman Şah Efsanesi; Osmanlıların, Türkiye Selçuklularına vâris olduğunu kanıtlamak için ortaya atılmıştır.

Genel olarak kabul edilen görüşe göre Osmanlılar; Oğuzların, Bozok Kolu’na bağlı Günhan Soyu’nun Kayı Boyu’na mensuptur. Osmanlılar, Kayı Boyu’na mensup olduklarını en yoğun şekilde II. Murad zamanında vurgulamaya başlamıştır. Bu dönemde bastırılan paralara ve dökülen toplara Kayı Boyu damgaları vurulmuştur. Prof. Dr. Faruk Sümer arşivlerde yaptığı araştırmalarda, Anadolu’nun pek çok yerinde Kayı adlı köylerin bulunduğunu ortaya koymuştur. Kayı Boyu’nun damgası iki ok arasında yay şeklindedir. Bu damga, Osmanlı sikkelerinde de kullanılmıştır. Kayı Boyu’nun Anadolu’ya ne zaman geldiği kesin olarak tespit edilememiştir. Bununla birlikte Aşıkpaşazâde, Neşrî ve Oruç Bey gibi tarihçilere göre Azerbaycan ile Doğu Anadolu civarında bir müddet kalan Kayılar; Ahlat’taki Sürmeli Çukur’a gelmiş ve burada fikir ayrılığına düşerek ikiye ayrılmıştır. Bir kısmı ana yurtlarına dönerken Ertuğrul ve Dündar Bey liderliğindeki ikinci kol batıya doğru göç etmiştir. Yine XV. yüzyıl tarihçilerine göre Kayı Boyu’nun bu kolu, Ertuğrul Bey önderliğinde Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubat tarafından Ankara yakınlarındaki Karacadağ’a yerleştirilmiştir. Kayıların gösterdiği gayretten dolayı Sultan; Söğüt’ü kışlak, Domaniç’i de yaylak olarak Kayılara vermiş ve Kayıları Bizans’a karşı uç beyi olarak görevlendirmiştir.

Osmanlı Beyliği’nin kuruluşu üzerine çalışmalar yapan tarihçilerin ileri sürdüğü nazariyeler farklılık göstermektedir. Özellikle Paul Wittek (Vitek), Mehmet Fuat Köprülü ve Halil İnalcık, beyliğin kuruluşu ile ilgili önemli teoriler ortaya atmışlardır. Bu teorilerin karşılaştırılması önemlidir çünkü konu ile ilgili kaynakların yetersizliği, tarihçileri mevcut kaynakları karşılaştırarak çıkarımlarda bulunmaya yönlendirmiştir. Genel kabul gören anlayışa göre Osmanlı Beyliği, Batı Anadolu’da, Bitinya denilen bölgede kurulmuştur.

Paul Wittek nazariyesinde, Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunu “Gaza Tezi” ile açıklamıştır. Wittek’in 1937’de Londra Üniversitesi’nde açıkladığı bu teze göre Osmanlı Devletiʼnin görkemli yükselişinin gerçek sebebi gazadır. İslam’ın sınırlarını genişletmek çabası olan gaza ile devlet askerî fetihlerle ganimet elde etmeyi amaçlamıştır. Ayrıca Wittek, Osman Bey’i Oğuz Kağan’a bağlayan şecerenin, II. Murad zamanında hanedan siyaseti doğrultusunda oluşturulduğunu ve Osmanlıların, Kayı Aşireti ile de alakası bulunmadığını iddia etmiştir.

Osmanlı Devleti’nin doğuşunu XIII. yüzyıl Anadolu tarihinin bir parçası olarak ele alan Mehmet Fuad Köprülü,“uç”- lara özgü yapı üzerinde durmuştur. “Bir aşiretten cihangirane bir devlet çıkardık” anlayışına karşı çıkan Köprülü’ye göre Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunda sadece fetih ve ganimet elde etme amaçlı seferler etkili olmamıştır. Ona göre beyliğin kuruluşu basit bir şekilde ortaya koyulamayacak kadar karışıktır ve farklı etkenlerin açıklanması ile ortaya konabilecek tarihî bir gelişmedir.

Köprülü’ye göre Osmanlı Beyliği’nin kurulup gelişmesinde:

• Türkmenlerin, gaza ruhu ile Bizans üzerine seferler yapması,

• Selçuklu Devleti’nin zayıflaması ve beyliklerin kurulduğu dönemde Anadolu’daki siyasi boşluk,

• Türklerin sahip olduğu millî özellikler,

• Kuruluş Dönemi hükümdarlarının yetenekli olması,

• Gaziyân-ı Rûm, Ahiyân-ı Rûm, Bâcıyân-ı Rûm ve Abdalân-ı Rûm gibi askerî, sosyal ve iktisadi grupların varlığı,

• Beyliğin kurulduğu bölgenin jeopolitik durumu,

• Diğer Türk beyliklerinin, Osmanlı Beyliği’ne karşı tutumları gibi etmenler önemli rol oynamıştır.

Halil İnalcık, Paul Wittek’in tezini kabul etmekle birlikte yetersiz bulmuştur. İnalcık’a göre gaza Osmanlı Beyliği’nin kuruluşunda önemli bir yer tutar, fakat beyliğin kuruluşunu sadece gazaya bağlamak konuya tek boyutlu bakmaktır. İnalcık, uçlardaki sosyal değişime dikkat çekmiştir. XIII ve XIV. yüzyılda meydana gelen bu köklü sosyal değişimin temel sebebi Moğolların yönetimine girmek istemeyen Türkmenlerin göçleri ve bölgede buna bağlı oluşan nüfus baskısıdır. Bizans sınırında gaza ideolojisiyle donanmış bu nüfus potansiyeli, iyi yönlendirilmiş ve yeni bir Türk Beyliği’nin doğuşunu sağlamıştır.