Osmanlı Devleti, teokratik ve monark bir devlet yapısına sahipti. Ancak Osmanlı Devleti’nin teokratik niteliği, Arap devletlerindeki yönetim biçiminden oldukça farklı olup, kendine özgü nitelikler taşımaktaydı.
Bunun en belirgin nedeni, tipik bir İslam devleti olmakla birlikte Osmanlı Devleti’nin, Orta Asya ve İran kültür ve medeniyetlerinin etkisi altında gelişmiş olan Anadolu Selçukluları ve İlhanlılar gibi daha çok Arap dünyası dışındaki devletlerin mirasçısı olarak devlet sistemini geliştirmesiydi. Ayrıca topraklarının büyük bir bölümünün Hristiyan memleketleri üzerinde gelişmiş olması ve fethettiği Hristiyan memleketlerdeki bazı eski uygulamaları yürürlükten kaldırmayıp fetihten sonra da sürdürmesi, Osmanlı Devleti’nin diğer İslam devletlerindeki yönetim biçiminden oldukça farklı nitelikler göstermesine neden olmuştur.
Hatta kuruluş dönemi padişahları, İslam’ın gaza ve cihat ideolojisini benimsemiş olmalarına rağmen, dünya işlerinde dinî düşüncelerin geniş ölçüde etkisi altında kalacak kadar tutucu davranmak mecburiyetini hissetmemişlerdir.
Makale İçindekiler
Osmanlı Devletinde Yönetim Biçimi Etkileri
Devletin teokratik olmasından dolayı, yürürlükte olan şeriatın yanı sıra, toplumsal ihtiyaçlardan doğan ve yaşayış biçimlerinden kaynaklanan örfî hukuk kuralları da, devletin yönetiminde önemli ölçüde etkili olmuştur.
Osmanlı Devleti, şer’î hukuk (şeriat) ve örfî hukuk (kanun) olmak üzere ikili bir hukuk sistemine sahipti. Şer’î hukuk, devletin dininin İslam olması nedeniyle uygulama alanı bulan, İslam hukuku olan şeriattı. Esas ve belirleyici olan bu hukuktu. Ancak Osmanlılar eski Türk örf, âdet ve geleneklerine dayanan ve ayrıca fethedilen memleketlerdeki fetihten önceki uygulamaları da içine alan örfî hukuku da toplumsal ihtiyaçlardan kaynaklanan birçok alanda şeriatın yanısıra kullanmışlardır.
Örfî hukuku oluşturan yasa ve kuralların şeriatla, yani şer’î hukuk kuralları ile ters düşmemesi gerekirdi. Genellikle padişah fermanları şeklinde ortaya çıkan ve kanûn-ı kadîm olarak isimlendirilen örfî hukuk yasa ve kurallarını Osmanlılar, devlet yönetiminde ve toplumsal ihtiyaçlardan kaynaklanan birçok alanda geniş ölçüde kullanmışlardır. Bu anlamda Osmanlı sultanları tamamen kendi yetkileriyle ihtiyaç halinde kural koymuşlar ve yasa çıkarmışlardır. Şeriattan bağımsız olan ve kanun diye bilinen bu yasalar, dinî değil, akılcı ilkelere dayanır ve öncelikle kamu ve yönetim hukuku alanlarında çıkarılırdı.
Osmanlı Devletinde Kanun Çıkarma
Kanuni Sultan Süleyman’a atfedilen, fakat gerçekte yüzyılın sonlarına doğru çıkarılan kanunnamenin önsözünde, örfî hukuk kapsamında yer alan yasa ve kuralların dünya işlerinde başarılı olmak ve halkın işlerini düzene koymak için gerekli olduğu belirtilmiştir. Katiplerin ferman veya menşûr biçiminde hazırladıkları bu yasaların çoğunu, merkezî hükümet, genellikle yönetim sorun ve ihtiyaçlarına çözüm bulabilmek amacıyla çıkarırdı.
Vezir-i azam veya nişancının incelemesinden sonra padişaha sunulan bu belgeler, padişahın sözlü ya da yazılı olarak onaylamasıyla yasa haline gelirdi. Bütün yasaların çıkarılışında, kimler tarafından önerildiğine bakılmaksızın, aynı işlem uygulanırdı. Ancak padişahın doğrudan doğruya yasa yaptığı nadir durumlar da vardı. Kanunname derlemek ya da bir yasa konusunu açıklamak her zaman devletin en üst bürokratı olan nişancının görev ve yetki alanındaydı.
Osmanlı’da Monark ve Merkeziyetçi Yönetim
Şer’î ve örfî hukukun birlikte uygulama alanı bulduğu bir hukuk sistemine sahip olan Osmanlı Devleti, monark ve merkeziyetçi bir yönetim tarzına sahipti. Bütün güç padişahta toplanmıştı. Yasama, yürütme ve yargı yetkilerini elinde bulunduran padişah, devlet yönetiminde tek otorite olup, ortak olunamaz bir iktidara sahipti. Klasik dönemde padişahın otoritesi ve merkeziyetçi yönetim anlayışı, kul ve tımar sistemleri aracılığıyla merkezden taşradaki sınır bölgelerine kadar imparatorluğun her tarafına etkin bir şekilde götürülebilmekteydi.
Eski Türk devletlerinin merkezî yönetimleri, Osmanlılara gelinceye kadar çok zayıftı. Merkeziyetçi yönetim anlayışını geliştiren Osmanlılar, eski Türk geleneği olan ve başlangıçta uyguladıkları ülkenin hanedan ailesine ait olduğu düşüncesini sonraları değiştirmişler ve ülkenin sahibi olarak padişah ve erkek çocuklarını kabul etmişlerdir.
Osmanlı Devletinde Tımar ve Kul Sistemi
Osmanlılar, Klasik Dönemde devlet yönetiminde iki temel sistemi birlikte işletmişlerdir. Bunlardan ilki tımar, diğeri ise kul sistemiydi. Bu iki sistem sayesinde devlet yönetimi merkezî-mutlak bir niteliğe kavuşmuş, bu uygulamada padişahın otoritesi, ülkenin her tarafında ve bütün gruplar üzerinde tartışmasız bir şekilde etkili olmuştur.
İmparatorluk taşrasının tamamına yakın geniş bir bölümünde uygulanan tımar sistemi, o zamanki şartların getirdiği sınırlamaları aşan bir uygulamaydı. Tımar sistemi ile devlet, taşradaki kendine ait vergi gelirlerini, doğrudan merkezî hazineye aktarmak yerine, kaynağında başta askerlik hizmeti olmak üzere birtakım yükümlülükleri ve hizmetleri yerine getirmek karşılığında kendine bağlı asker ve devlet görevlilerine bırakıyor ve böylece birçok hizmet bir arada ve birbirine bağlı olarak yaptırılıyordu.
Kul sistemi, tımar sistemi içindeki görevlileri doğrudan padişaha bağlayan bir ikinci sistemdi. Bu yapılanma içinde geniş Osmanlı ülkesinde, merkezî yönetimin örgütlenmesinde kul sistemi, taşranın örgütlenmesinde ise tımar sistemi uygulanarak, padişahın otoritesi merkezdeki saraydan imparatorluğun sınır bölgelerine kadar başarılı bir şekilde götürülmüştür. Bu iki sistem, imparatorluğun askerî düzeninin yanısıra bütün idarî, malî, ziraî, sosyal ve ekonomik yapısını belirlemiş ve birtakım devlet politikalarının iç içe, birbirleriyle bütünleşmiş olarak uygulanabilmesini sağlamıştır. Diğer bir ifadeyle devlet, yönetim, maliye ve ordu kurumlarını sözünü ettiğimiz sistemleri işleterek yaratmıştır.
Böylece Klasik Dönemde Osmanlılar, devlet merkezinden taşraya kadar uzanan kul sistemini ve taşranın büyük bir bölümünde yaygın olarak uygulanan tımar sistemini uygulayarak kendilerine özgü bir yönetim biçimi ve devlet modeli oluşturmuşlardır. Bu modelin oluşumunda, Osmanlıların mensup olduğu İslam kültür çevresinin değerleri ile eski Türk ve Ortadoğu devlet gelenekleri de etkili olmuştur.
Osmanlı Devletinde Divan-ı Hümayun
Klasik Dönemde Osmanlı Devleti’nde tımar ve kul sistemlerini etkili kılabilmek, padişahın yasama, yürütme ve yargı yetkilerini uygulayabilmek ve devlet gelirlerini toplayıp kullanabilmek için merkezde Divan-ı Hümayun denilen bugünkü hükumete benzer bir üst kurum vardı.
Ortadoğu devlet anlayışı ile uyum için de olan ve İran’da Sasaniler zamanından beri önemini koruyagelen bu kurum, hukukî açıdan padişaha ait olan üç erki temsil ettiği için hem bir yüksek yönetim örgütü hem de yüksek mahkeme idi. Devlete ait önemli konuların görüşülüp karara bağlandığı Divan-ı Hümayun’da padişahın yürütme (icrâ) yetkisini üstlenmiş bulunan üyelere ehl-i örf veya ehl-i seyf denirdi. Bunlar vezirlerdi ve kendi aralarında rütbece sıralanırlardı.
Padişahın vekili ve onun adına devleti yöneten birinci vezire vezir-i azam veya daha sonraki dönemlerdeki ismiyle sadrazam adı verilirdi. Padişahın yargı gücünü uygulayanlara ise ehl-i ilim denirdi. Divanda kazaskerlerce temsil edilen ve şeyhülislamın da aralarında bulunduğu ilmiye sınıfı mensupları, kaza (yargı), tedris (öğretim) ve iftâ (fetva) görevlerini yerine getirirlerdi. Devletin bürokrasi ve maliye işleri, ehl-i kalem sınıfına mensup olan nişancı ve defterdarların görev alanını oluştururdu. Ehl-i örf mensubu olan vezir-i azam, padişah adına Divan-ı Hümayun’a başkanlık yapmaktaydı.
Divan-ı Hümayun’da görüşülerek alınan kararları padişaha sunar ve onun emir ve onayını alırdı. Divan-ı Hümayun’da ülkenin genel yönetimi ile ilgili doğrudan kararlar alındığı gibi, taşrada çözümlenmemiş konularda son kararlar verilirdi. Ayrıca bir kimse ilk başvurduğu mercide hakkını alamadığı kanaatine vardığında Divan-ı Hümayun’a başvurabilirdi. Divan en üst mahkeme olarak sorunu çözümlerdi.
İlk Yorumu Siz Yapın